Drevne jastrebačke tvrđave

Ranovizantijsko utvrđenje Gradac nalazi se iznad današnje crkve Sv. Petke, u ataru sela Buci. Za lokaciju utvrđenja Gradac izabrano je malo izdvojeno mesto, koje je uvučeno u središnje okrilje brdovitog Jastrepca. Od značaja je navesti i da je Gradac od najpopularnijeg jastrebačkog izletišta, Ravništa, udaljen tek desetak minuta hoda.

Na osnovu do sada otkrivenih arheoloških nalaza, Gradac predstavlja jedno od najbogatijih kasnoantičkih / ranovizantijskih nalazišta u ovom delu Srbije. Izuzetan strateški položaj gradišta, smeštenog u središnjem delu Jastrepca odakle je moguća vizuelna kontrola gotovo celog kruševačkog kraja, ukazuje na mogućnost da je naselje nastalo još u antičkom periodu i to kao refugijum (pribežište). Tokom nemirnih vremena koja su vladala ovim područjem od sredine III veka, pa sve do dvadesetih godina VII veka, na ovom mestu se formiralo stalno naselje. Stanovništvo okolnih pobrđa podjastrebačkog kraja pronašlo je sklonište iza zidina Gradca. Na ovom mestu život je trajao tokom perioda Seobe naroda, pa sve do prvog povlačenja Vizantije sa ovih prostora (tokom VII veka). Gradac je veliko utvrđenje, čija površina zahvata površinu od nekoliko hektara. Plan utvrđenja je elipsastog oblika, što je izazvano prilagođavanjem kupastom uzvišenju planinskog vrha. U okviru utvrđenja uočavaju se tragovi jedne kule, zidane kamenom i malterom. Na površini utvrđenja nalaze se fragmenti keramike, odlomci cigala i tegula koje datujemo u kasnoantički-ranovizantijski period. Naselje obuhvata usku kosu koja se od oštrog kamenitog vrha spušta prema severoistoku. Pod samim vrhom nalaze se manje terase koje su nastale širenjem podgrađa. Sudeći prema otkrivenom arheološkom materijalu, u okviru podgrađa se odvijao privredni i trgovački život samog naselja. Nalazi novca i fibula omogućavaju nam i pomažu da odredimo vremenske okvire života na ovom gradištu. Reč je o dva bronzana komada novca cara Valentinijana II (kraj IV veka) i ranovizantijskim gvozdenim fibulama (kraj VI i početak VII veka). Početak intenzivnog života na ovom mestu dešavase krajem IV veka, dok se epilog dešava u vremenu slovenske dominacije, početkom VII veka. Na osnovu nalaza jednog odlomka ingota (poluge gvožđa) i većih komada gvozdene zgure zaključujemo da su se, u okviru naselja, nalazile i kovačke radionice u kojima su se izrađivale i fibule jednostavnijih oblika. Među preostalim otkrivenim arheološkim materijalom ističu se nalazi gvozdenih strelica, nekoliko gvozdenih noževa i jedno gvozdeno dleto. Kontinuitet života na ovom lokalitetu potvrđuje nalaz manje srednjovekovne mamuze čiji se vrat završava točkićem karakterističnim za period XIII-XVI vek. Kada razmišljamo o nameni i razlogu za izgradnju jastrebačkih utvrđenja, treba pomišljati i na zaštitu eksploatacije drveta, koje je u antičkom i vizantijskom periodu predstavljalo nezaobilazan izvor energije i osnovu svake građevinske delatnosti. Treba istaći i da je Jastrebac oduvek predstavljao meku za ispirače zlata, koji svoju potragu i danas nastavljaju po koritima jastrebačkih rečica, tako da se mora uzeti u obzir i ova delatnost, kao jedna od osnovnih aktivnosti kasnoantičkog čoveka na ovom prostoru. Današnja crkva Sv. Petke nalazi se na oko 200 metara udaljenosti od podnožja gradišta.Veoma je verovatno da je današnja crkvica podignuta na temeljima ranovizantijske crkve. Poznato je da su gotovo svi izvori na Jastrepcu, i pored velikog bogatstva ove planine u vodama, predmet izuzetnog poštovanja od strane lokalnog stanovništva. Većini izvora na prostoru Jastrepca pripisuju se različita lekovita svojstva. Uobičajeno je paljenje sveća za zdravlje i osta-vljanje delova odeće radi isceljenja bolesti, dok se u nekim slučajevima pored izvora podižu i crkve i kapelice. U neposrednoj blizini crkve nalazi se nekoliko izvora, od kojih se ističu dva indikativnih imena – ”muški” i ”ženski”. Navedeni izvori imaju veliki kultni značaj za lokalno stanovništvo.

OSTAVA ZLATNIKA

U numizmatičkim krugovima kruži priča o nalazu ostave, koja sa sastojala od 46 zlatnika iz prve polovine IV veka. Ostava je pronađena sasvim slučajno od strane meštana sela Buci. Sudeći po kazivanjima, ostava je otkrivena nedaleko od izvora u blizini crkve Sv. Petke. Na žalost, celokupna ostava je rasprodana od strane nalazača, tako da niti jedan primerak nije bio dostupan za stručnu obradu. U podjastrebačkom kraju česti su nalazi rimskog i vizantijskog novca. Uglavnom je reč o pojedinačnim nalazima koji potiču iz sela Sezemča, Trmčari, Belasica, Zebica, Rosica i Kupci. Sa područja relativno visoko u planini Jastrebac, iznad Srndalja, potiče nalaz ostave koju je sačinjavalo oko osamdeset komada rimskog srebrnog novca. Nalaz je otkriven pored same obale Srndaljske reke, na oko sto metara udaljenosti od tamošnje vodenice. I ovaj put se ponovila priča da je nalaz odmah rasturen od strane nalazača. Kustosi kruševačkog muzeja imali su priliku da, od celokupne ostave, vide samo četiri srebrna denara, kovača cara Septimija Severa (193-211). Na osnovu opisa nalazača, zaključuje se da su najveći deo ostave sačinjavala kovanja sa kraja II veka. Na ovom mestu ne bi trebalo da propustimo priliku da se podsetimo najpoznatije publikovane ostave rimskog srebrnog novca, koja je otkrivena u kruševačkom kraju. Reč je o ostavi otkrivenoj u selu Jablanica, na desnoj obali Rasine. Najvećim delom ostava se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, dok se njen manji deo može videti u stalnoj postavci Narodnog muzeja Kruševac. Početkom šezdesetih godina XX veka, za numizmatičku zbirku Narodnog muzeja u Beogradu otkupljena je ostava iz Jablanice. Ostava je pronađena zajedno sa bronzanim sudom u kome je čuvan novac i koštanom kockom za igru. Nalazač je bio izričit u tvrdnji da je sav novac iz ostave (2.211 komada) dospeo u beogradski Muzej, izuzev 150 komada koje je on poklonio Narodnom muzeju Kruševac. Ostava sadrži rimski novac koji se datuje od sredine II do sredine III veka nove ere. Atrakciju stalne postavke Narodnog muzeja Kruševac predstavlja bronzani sud u kome je ostava bila pohranjena. Očuvan je donji deo suda do visine 12,3 cm. Promer suda u gornjem delu iznosi 19,6, a na dnu 10,8 cm. Otkriće ostave predstavlja trag naseljavanja uz antičku komunikaciju, za koju još ne znamo da li je ona pratila desnu obalu reke ili se na ovom mestu odvajala u pravcu severnih padina Jastrepca. Moguće je da ova ostava ima posredne veze sa neistraženim lokalitetom ”Gradac” u Srndaljima. Sudeći po pričama meštana, ovaj lokalitet nalazi se negde u izvorišnom delu Srndaljske reke, nedaleko od jastrebačkog toponima ”Rlička hiljadnica”. Na žalost, ovaj lokalitet još nisu obilazile arheološke ekipe, tako da određivanje precizne lokacije ovog nalazišta predstavlja jedan od najvažnijih zadataka kruševačke arheologije. Polazeći od Srndalja, planinskim stazama se može stići do Ribarske banje i utvrđenja Šukar u Boljevcu.

GRADIŠTE U BRESNICI

Preko Srndalja (verovatno pored hipotetičkog utvrđenja Gradac) prolazi i komunikacijski pravac koji brdskim stazama vodi preko Velikog Jastrepca. Komunikacija se spaja sa putem koji iz sela Buci vodi na prevoj Prokop, odakle se pored vrha Stracimir, duž Gradačke kose, spušta na topličku stranu Jastrepca. Na ovom mestu put dovodi do utvrđenja ”Gradište”, koje se nalazi u ataru sela Bresnica. Gradište u Bresnici zahvata površinu od nekoliko hektara i, verovatno, predstavlja najveće ranovizantijsko utvrđenje na Jastrepcu. Poput ostalih istovremenih tvrđava, i bresničko gradište je prilagođeno terenu kupastog uzvišenja. Plan utvrđenja izrađen je u obliku elipse. Uočavaju se tragovi jedne kule, koja je zidana kamenom i malterom. Na površini zemljišta koje je obuhvatalo utvrđenje nalaze se ulomci cigala i tegula, komadi maltera, kao i fragmenti keramike koji se mogu datovati u ranovizantijski period. Narodni muzej Kruševac poseduje nekoliko predmeta sa ovog utvrđenja. U pitanju su uobičajeni nalazi sa utvrđenja iz ovog perioda: noževi, strelice, veći ključ, deo kosira… Najzanimljiviji je nalaz dela bronzane (tzv. ”Suđidava”) kopče, koja se datuje u kraj VI i početak VII veka. Putevi koji spajaju utvrđenja sa obe strane Jastrepca najverovatnije su bili samo od lokalnog značaja, ali ipak služe kao potvrda teorije o intenzivnom životu na ovoj planini u kasnoantičkom i ranovizantijskom periodu.